Thợ săn trở thành ngÆ°á»�i bảo vệ loài ‘cá đặc sản’

“Cá niên ở đây nhiá»�u vô kể. Thịt cá trắng, thÆ¡m và ngá»�t. Cá suối không có mùi tanh”, chị Thu, chủ quán tạp hóa thôn Giàn Bí, xã Hòa Bắc (huyện Hòa Vang), hào hứng kể khi có khách há»�i chuyện vá»� con cá niên đặc sản của vùng đồng bào CÆ¡ Tu. NhÆ°ng đó là ký ức năm chị há»�c tiểu há»�c.

VÅ©ng Bá»�t – con suối phía sau nhà chị Thu, là nÆ¡i hai con sông Nam và sông Bắc hợp lại, trÆ°á»›c khi chảy ra biển Nam Ô (Ä�à Nẵng), vá»›i tên gá»�i là sông Cu Ä�ê. Ä�ây là khu vá»±c nhiá»�u cá niên nhất xã miá»�n núi phía Tây Bắc của thành phố Ä�à Nẵng. HÆ¡n 20 năm trÆ°á»›c, ngÆ°á»�i dân lá»™i qua suối cÅ©ng có thể dẫm trúng cá niên. Quanh năm, cá niên là món ăn của má»�i nhà.

Chị Thu nhá»› những bữa theo cha ra suối câu khoảng má»™t tiếng đồng hồ là xách cả giá»� A xiu hÆ°r liêng – tên cá niên theo cách gá»�i của ngÆ°á»�i CÆ¡ Tu, mang vá»�. Nhóm bạn chăn trâu cÅ©ng thÆ°á»�ng rủ nhau ra suối bắt cá Ä‘Æ°a vá»� bãi đá nhóm ít củi, xiên cá vào que tre rồi đặt lên than hồng để có món cá nÆ°á»›ng thÆ¡m nức. “Giá»� bá»�n trẻ vùng này không còn được thưởng thức những bữa ăn nhÆ° thế nữa”, chị nói.

Anh Bùi Hoài VÅ©, 31 tuổi, má»™t thợ săn cá niên trong vùng, nói ngÆ°á»�i dân hai thôn Tà Lang và Giàn Bí đánh cá làm thức ăn từ xa xÆ°a, nhÆ°ng chỉ ăn cá to từ ba đến bốn ngón tay (Ä‘á»™ lá»›n trung bình của má»™t con cá trưởng thành, tầm 2 đến 3 lạng – tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng 0,3 kg má»—i con). Thợ săn thÆ°á»�ng dùng súng tá»± chế, vá»›i má»™t sợi dây su nối vá»›i thanh sắt nhá»�n, bắn xa chừng 50 cm, nên cá nhá»� sẽ không bị bắn trúng.

Theo anh VÅ©, loài cá sống ở khe suối, nÆ¡i nÆ°á»›c chảy xiết nên rất nhanh nhẹn. Thợ săn ngoài việc giá»�i nín thở để úp mặt xuống quan sát, còn phải biết cách Ä‘oán hÆ°á»›ng di chuyển, bắn đón đầu và trúng vào phần thân trÆ°á»›c má»›i bắt được cá. Nhiá»�u khi phải lùa cá vào hang sâu, lặn xuống 4 đến 5 mét để bắn cá. “Nếu không đủ hÆ¡i thì bắn cá dù trúng cÅ©ng phải tạm thá»�i bá»� lại đó, bÆ¡i lên mặt nÆ°á»›c lấy hÆ¡i rồi má»›i xuống lại Ä‘Æ°a cá lên”, anh VÅ© nói.

“Chúng tôi chỉ bắt cá vá»� ăn chứ không bán”, anh VÅ© nói, cho biết cá niên có thịt săn chắc, dai ngon là món đặc sản đãi bạn nÆ¡i xa đến, hoặc trong những dịp cúng núi của ngÆ°á»�i đồng bào và ăn Tết cổ truyá»�n. NgÆ°á»�i trong vùng có thể bắt cá vá»� ăn quanh năm và “nó vẫn bá»�n vững”. NhÆ°ng hÆ¡n chục năm trở lại đây, nhiá»�u ngÆ°á»�i nÆ¡i khác đến dùng xung Ä‘iện và mìn để đánh cá. Những con cá niên bất kể to nhá»�, khi bị tấn công bằng cách đánh bắt này Ä‘á»�u nổi trắng bụng và bị vá»›t hết.

Khi quãng đư�ng hơn 30 km từ trung tâm �à Nẵng lên Hoà Bắc được chỉnh trang, đi lại thuận lợi, ngày càng nhi�u ngư�i dưới phố lên chơi và vị ngon của cá niên được truy�n tai nhau. Một lượng cá lớn được bắt đưa vào nhà hàng. Giá cá niên tăng dần, hiện từ 280.000 đến 400.000 đồng mỗi kg tùy theo kích cỡ.

Cá niên càng đắt hàng thì nguồn cá càng cạn kiệt dần. Anh Vũ cho biết trước đây mỗi lần đi săn chỉ cần một buổi có thể bắn được 10 kg cá, còn bây gi� có khi cả ngày mới được một kg, với khoảng 2 đến 3 con. Là ngư�i đang làm tour du lịch khám phá ở Hòa Bắc, nhi�u hôm anh Vũ dẫn khách đi lội suối cả tiếng đồng hồ nhưng không nhìn thấy con cá nào.

Trước tình trạng cá niên khan hiếm và có nguy cơ bị xoá sổ bởi cách đánh bắt hủy diệt, Quỹ môi trư�ng toàn cầu (GEF) phối hợp với địa phương triển khai chương trình bảo vệ và phục hồi loài cá này.

Chi�u 19/11, 30 ngư�i dân ở Tà Lang, Giàng Bí tập hợp tại căn nhà ven sông Cu �ê của anh �inh Văn Như, Bí thư chi bộ thôn Giàn Bí, để nghe chính quy�n xã Hòa Bắc đ�c quyết định thành lập Tổ bảo tồn và khai thác b�n vững cá niên. H� chủ yếu là những thợ săn cá, thông thạo từng khúc sông, vách suối. Mỗi ngư�i được phát một chiếc áo màu xanh lá như là dấu hiệu nhận biết của đội bảo vệ, nhận một chiếc kính lặn, một súng bắn cá thủ công và một chiếc gi� tre để bắn những con cá to, ngoài mùa sinh sản (khoảng tháng 3 đến tháng 4 âm lịch).

Các tình nguyện viên của Tổ có nhiệm vụ kiểm tra, tố giác các hành vi sai trái trong đánh bắt cá niên, như việc dùng xung điện, thuốc nổ hoặc lưới không đúng kích cỡ. H� có thể báo cáo ngay hoặc chụp lại hình ảnh để cơ quan chức năng địa phương xử lý.

Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh, Trưởng nhóm chuyên gia dự án GEF Hòa Bắc, ngư�i từng thành công với dự án bảo tồn cua đá ở Cù Lao Chàm (Quảng Nam), nói để bảo tồn cá niên cũng như các loài cá khác ở sông Cu �ê, ngư�i dân địa phương phải sử dụng các công cụ truy�n thống khi khai thác, không bắt cá vào mùa sinh sản.

Ông Trương Thanh Nhân, Phó chủ tịch UBND xã Hòa Bắc, cho biết nếu không có dịch Covid-19 thì tổ bảo tồn và khai thác b�n vững cá niên đã được thành lập sớm hơn. Chính quy�n xã dự kiến sẽ đưa các tình nguyện viên bảo vệ cá niên ra Cù Lao Chàm để tham quan mô hình bảo tồn cua đá của ngư�i dân xã đảo, khi chỉ bắt và tiêu thụ những con cua đã lớn đủ kích cỡ.

“Cá niên là loài không thể nuôi được, chỉ có trong tá»± nhiên nên nếu săn bắt tá»± do thì cá sẽ cạn kiệt và nguy cÆ¡ bị tuyệt diệt ở sông Cu Ä�ê”, ông Nhân nói, cho biết việc bảo tồn loài cá này gặp khó vì “cá sống ở ngoài suối, không thể cấm cản hay quản lý hết được”.

Thá»�i gian tá»›i, các thành viên trong Tổ bảo tồn sẽ được tập huấn kiến thức, kỹ năng để trở thành những tuyên truyá»�n viên, vận Ä‘á»™ng cá»™ng đồng ngÆ°á»�i CÆ¡ Tu hiểu được nguy cÆ¡ và giá trị của cá niên. UBND xã Hoà Bắc dá»± kiến chá»�n 6 địa Ä‘iểm khe suối làm khu vá»±c bảo tồn, gắn biển cảnh báo, tuyệt đối không cho săn bắt để cá niên có nÆ¡i trú ẩn và sinh sản. “Thôn phải Ä‘Æ°a vào hÆ°Æ¡ng Æ°á»›c làng để bảo vệ các khu vá»±c này”, ông Nhân thông tin.

Hòa Bắc đang là địa điểm thu hút đông du khách bởi phong cảnh hữu tình và nơi lưu giữ văn hóa của dân tộc Cơ Tu. Ông Nhân cho rằng nếu bảo tồn được loài cá niên, chắc chắn thêm lý do để thu hút du khách đến với địa phương.

Anh Bùi Hoài Vũ thì hy v�ng, khi bảo tồn được cá niên, ngư�i dân trong vùng sẽ có thêm công ăn, việc làm, bán được nhi�u nông sản. Còn chị Thu tính toán nếu khách du lịch lên Tà Lang, Giàn Bí nhi�u lên, gia đình sẽ san bằng khu đất hơn 1.400 m2 có view nhìn ra Vũng B�t và bãi đá hoang sơ cho thuê cắm trại qua đêm.

Nguyễn �ông