Äà NẵngNhững ngưá»i thợ săn cá dưới lòng suối Tà Lang – Già n Bà đã táºp hợp nhau thà nh đội bảo vệ cá niên trước nguy cÆ¡ bị tuyệt diệt ở Hòa Vang.
“Cá niên ở đây nhiá»u vô kể. Thịt cá trắng, thÆ¡m và ngá»t. Cá suối không có mùi tanh”, chị Thu, chá»§ quán tạp hóa thôn Già n BÃ, xã Hòa Bắc (huyện Hòa Vang), hà o hứng kể khi có khách há»i chuyện vá» con cá niên đặc sản cá»§a vùng đồng bà o CÆ¡ Tu. Nhưng đó là ký ức năm chị há»c tiểu há»c.
VÅ©ng Bá»t – con suối phÃa sau nhà chị Thu, là nÆ¡i hai con sông Nam và sông Bắc hợp lại, trước khi chảy ra biển Nam Ô (Äà Nẵng), vá»›i tên gá»i là sông Cu Äê. Äây là khu vá»±c nhiá»u cá niên nhất xã miá»n núi phÃa Tây Bắc cá»§a thà nh phố Äà Nẵng. HÆ¡n 20 năm trước, ngưá»i dân lá»™i qua suối cÅ©ng có thể dẫm trúng cá niên. Quanh năm, cá niên là món ăn cá»§a má»i nhà .

Chị Thu chỉ tay vá» VÅ©ng Bá»t, tiếc nuối quãng thá»i gian cá niên có thể đánh bắt là m thức ăn quanh năm. Ảnh: Nguyá»…n Äông
Chị Thu nhá»› những bữa theo cha ra suối câu khoảng má»™t tiếng đồng hồ là xách cả giá» A xiu hưr liêng – tên cá niên theo cách gá»i cá»§a ngưá»i CÆ¡ Tu, mang vá». Nhóm bạn chăn trâu cÅ©ng thưá»ng rá»§ nhau ra suối bắt cá đưa vá» bãi đá nhóm Ãt cá»§i, xiên cá và o que tre rồi đặt lên than hồng để có món cá nướng thÆ¡m nức. “Giá» bá»n trẻ vùng nà y không còn được thưởng thức những bữa ăn như thế nữa”, chị nói.
Anh Bùi Hoà i VÅ©, 31 tuổi, má»™t thợ săn cá niên trong vùng, nói ngưá»i dân hai thôn Tà Lang và Già n Bà đánh cá là m thức ăn từ xa xưa, nhưng chỉ ăn cá to từ ba đến bốn ngón tay (độ lá»›n trung bình cá»§a má»™t con cá trưởng thà nh, tầm 2 đến 3 lạng – tương đương 0,3 kg má»—i con). Thợ săn thưá»ng dùng súng tá»± chế, vá»›i má»™t sợi dây su nối vá»›i thanh sắt nhá»n, bắn xa chừng 50 cm, nên cá nhá» sẽ không bị bắn trúng.
Theo anh VÅ©, loà i cá sống ở khe suối, nÆ¡i nước chảy xiết nên rất nhanh nhẹn. Thợ săn ngoà i việc giá»i nÃn thở để úp mặt xuống quan sát, còn phải biết cách Ä‘oán hướng di chuyển, bắn đón đầu và trúng và o phần thân trước má»›i bắt được cá. Nhiá»u khi phải lùa cá và o hang sâu, lặn xuống 4 đến 5 mét để bắn cá. “Nếu không đủ hÆ¡i thì bắn cá dù trúng cÅ©ng phải tạm thá»i bá» lại đó, bÆ¡i lên mặt nước lấy hÆ¡i rồi má»›i xuống lại đưa cá lên”, anh VÅ© nói.

Cá niên được đánh bắt tại nhiá»u sông, suối thượng nguồn ở miá»n Trung. Ảnh: Thà nh Äông
“Chúng tôi chỉ bắt cá vỠăn chứ không bán”, anh VÅ© nói, cho biết cá niên có thịt săn chắc, dai ngon là món đặc sản đãi bạn nÆ¡i xa đến, hoặc trong những dịp cúng núi cá»§a ngưá»i đồng bà o và ăn Tết cổ truyá»n. Ngưá»i trong vùng có thể bắt cá vỠăn quanh năm và “nó vẫn bá»n vững”. Nhưng hÆ¡n chục năm trở lại đây, nhiá»u ngưá»i nÆ¡i khác đến dùng xung Ä‘iện và mìn để đánh cá. Những con cá niên bất kể to nhá», khi bị tấn công bằng cách đánh bắt nà y Ä‘á»u nổi trắng bụng và bị vá»›t hết.
Khi quãng đưá»ng hÆ¡n 30 km từ trung tâm Äà Nẵng lên Hoà Bắc được chỉnh trang, Ä‘i lại thuáºn lợi, ngà y cà ng nhiá»u ngưá»i dưới phố lên chÆ¡i và vị ngon cá»§a cá niên được truyá»n tai nhau. Má»™t lượng cá lá»›n được bắt đưa và o nhà hà ng. Giá cá niên tăng dần, hiện từ 280.000 đến 400.000 đồng má»—i kg tùy theo kÃch cỡ.
Cá niên cà ng đắt hà ng thì nguồn cá cà ng cạn kiệt dần. Anh VÅ© cho biết trước đây má»—i lần Ä‘i săn chỉ cần má»™t buổi có thể bắn được 10 kg cá, còn bây giá» có khi cả ngà y má»›i được má»™t kg, vá»›i khoảng 2 đến 3 con. Là ngưá»i Ä‘ang là m tour du lịch khám phá ở Hòa Bắc, nhiá»u hôm anh VÅ© dẫn khách Ä‘i lá»™i suối cả tiếng đồng hồ nhưng không nhìn thấy con cá nà o.

Anh Bùi Hoà i VÅ©, thợ săn cá có tiếng trong vùng Ä‘ang phát triển tour du lịch khám phá ở Hoà Bắc. Ảnh: Nguyá»…n Äông
Trước tình trạng cá niên khan hiếm và có nguy cÆ¡ bị xoá sổ bởi cách đánh bắt há»§y diệt, Quỹ môi trưá»ng toà n cầu (GEF) phối hợp vá»›i địa phương triển khai chương trình bảo vệ và phục hồi loà i cá nà y.
Chiá»u 19/11, 30 ngưá»i dân ở Tà Lang, Già ng Bà táºp hợp tại căn nhà ven sông Cu Äê cá»§a anh Äinh Văn Như, Bà thư chi bá»™ thôn Già n BÃ, để nghe chÃnh quyá»n xã Hòa Bắc Ä‘á»c quyết định thà nh láºp Tổ bảo tồn và khai thác bá»n vững cá niên. Há» chá»§ yếu là những thợ săn cá, thông thạo từng khúc sông, vách suối. Má»—i ngưá»i được phát má»™t chiếc áo mà u xanh lá như là dấu hiệu nháºn biết cá»§a đội bảo vệ, nháºn má»™t chiếc kÃnh lặn, má»™t súng bắn cá thá»§ công và má»™t chiếc giá» tre để bắn những con cá to, ngoà i mùa sinh sản (khoảng tháng 3 đến tháng 4 âm lịch).
Các tình nguyện viên cá»§a Tổ có nhiệm vụ kiểm tra, tố giác các hà nh vi sai trái trong đánh bắt cá niên, như việc dùng xung Ä‘iện, thuốc nổ hoặc lưới không đúng kÃch cỡ. Há» có thể báo cáo ngay hoặc chụp lại hình ảnh để cÆ¡ quan chức năng địa phương xá» lý.
Tiến sÄ© Chu Mạnh Trinh, Trưởng nhóm chuyên gia dá»± án GEF Hòa Bắc, ngưá»i từng thà nh công vá»›i dá»± án bảo tồn cua đá ở Cù Lao Chà m (Quảng Nam), nói để bảo tồn cá niên cÅ©ng như các loà i cá khác ở sông Cu Äê, ngưá»i dân địa phương phải sá» dụng các công cụ truyá»n thống khi khai thác, không bắt cá và o mùa sinh sản.
Ông Trương Thanh Nhân, Phó chá»§ tịch UBND xã Hòa Bắc, cho biết nếu không có dịch Covid-19 thì tổ bảo tồn và khai thác bá»n vững cá niên đã được thà nh láºp sá»›m hÆ¡n. ChÃnh quyá»n xã dá»± kiến sẽ đưa các tình nguyện viên bảo vệ cá niên ra Cù Lao Chà m để tham quan mô hình bảo tồn cua đá cá»§a ngưá»i dân xã đảo, khi chỉ bắt và tiêu thụ những con cua đã lá»›n đủ kÃch cỡ.

Phó chá»§ tịch xã Hoà Bắc Trương Thanh Nhân trao súng thá»§ công và giá» cho các thà nh viên tổ bảo tồn, khai thác cá niên. Ảnh: Nguyá»…n Äông
“Cá niên là loà i không thể nuôi được, chỉ có trong tá»± nhiên nên nếu săn bắt tá»± do thì cá sẽ cạn kiệt và nguy cÆ¡ bị tuyệt diệt ở sông Cu Äê”, ông Nhân nói, cho biết việc bảo tồn loà i cá nà y gặp khó vì “cá sống ở ngoà i suối, không thể cấm cản hay quản lý hết được”.
Thá»i gian tá»›i, các thà nh viên trong Tổ bảo tồn sẽ được táºp huấn kiến thức, kỹ năng để trở thà nh những tuyên truyá»n viên, váºn động cá»™ng đồng ngưá»i CÆ¡ Tu hiểu được nguy cÆ¡ và giá trị cá»§a cá niên. UBND xã Hoà Bắc dá»± kiến chá»n 6 địa Ä‘iểm khe suối là m khu vá»±c bảo tồn, gắn biển cảnh báo, tuyệt đối không cho săn bắt để cá niên có nÆ¡i trú ẩn và sinh sản. “Thôn phải đưa và o hương ước là ng để bảo vệ các khu vá»±c nà y”, ông Nhân thông tin.
Hòa Bắc đang là địa điểm thu hút đông du khách bởi phong cảnh hữu tình và nơi lưu giữ văn hóa của dân tộc Cơ Tu. Ông Nhân cho rằng nếu bảo tồn được loà i cá niên, chắc chắn thêm lý do để thu hút du khách đến với địa phương.
Anh Bùi Hoà i VÅ© thì hy vá»ng, khi bảo tồn được cá niên, ngưá»i dân trong vùng sẽ có thêm công ăn, việc là m, bán được nhiá»u nông sản. Còn chị Thu tÃnh toán nếu khách du lịch lên Tà Lang, Già n Bà nhiá»u lên, gia đình sẽ san bằng khu đất hÆ¡n 1.400 m2 có view nhìn ra VÅ©ng Bá»t và bãi đá hoang sÆ¡ cho thuê cắm trại qua đêm.
Cá niên hay là còn gá»i là cá sỉnh cao hay cá mát có tên khoa há»c Onychostoma gerlachi. Ở Việt Nam, loà i cá nà y sinh trưởng tá»± nhiên trên khắp các sông suối thuá»™c vùng núi. Bá» ngoà i cá niên trông giống cá chép nhưng thân mình thon hÆ¡n, phần vảy cá mà u ánh bạc, vây pha chút mà u và ng nhạt, óng ánh dưới nắng.
Cá niên thưá»ng sống theo bầy đà n, táºp trung ở những vùng nước sâu dá»c sông, suối đầu nguồn; ăn rêu bám trên đá ở các gá»nh, thác. Thịt cá có nhiá»u chất dinh dưỡng, có thể chế biến thà nh nhiá»u món ăn từ kho đến nấu canh rau răm, nướng hoặc chiên giòn; ruá»™t cá có thể nấu vá»›i rau rừng, ăn có vị đắng nhưng được nhiá»u ngưá»i ưa thÃch.
Nguồn: Vnexpress
Link bà i viết gốc