Những ngÆ°á»i từng biết đến Thiếu tÆ°á»›ng Nguyá»…n Thị Äịnh, hay còn được gá»i vá»›i cái tên trìu mến là “bà ba Äịnh†đá»u cho rằng, bà tháºt xứng đáng vá»›i 8 chữ và ng mà Bác Hồ trao tặng phụ nữ Việt Nam “Anh hùng, bất khuất, trung háºu, đảm Ä‘angâ€. Còn Chủ tịch Hồ Chà Minh từng nói: “Phó TÆ° lệnh giải phóng miá»n Nam là cô Nguyá»…n Thị Äịnh. Cả thế giá»›i chỉ nÆ°á»›c ta có vị tÆ°á»›ng quân gái nhÆ° váºy. Tháºt là vẻ vang cho miá»n Nam, cho dân tá»™c taâ€.
Ngà y 15.3.1920 là ngà y định mệnh đối vá»›i gia đình má»™t nông dân trên bá» sông LÆ°Æ¡ng Hòa, huyện Giồng Trôm, tỉnh Bến Tre. Trong căn buồng tối dà nh cho sản phụ ở nông thôn Nam bá»™, nếu nhÆ° hôm đó ngÆ°á»i chồng nghe theo lá»i bà mụ móc đầu đứa bé lôi ra để cứu sống vợ thì sau nà y Cách mạng miá»n Nam không có nữ tÆ°á»›ng Nguyá»…n Thị Äịnh. Ông đã Ä‘á»™ng viên, thuyết phục bà mụ kiên trì chỠđứa bé ra Ä‘á»i. May sao, mẹ tròn con vuông. Vì lẽ đó, trong gia đình 10 đứa con, cô út Äịnh được cÆ°ng nhất nhà .
Äược anh ruá»™t giác ngá»™ cách mạng, năm 1936, vừa tròn 16 tuổi, đảm nháºn nhiệm vụ giao liên, rải truyá»n Ä‘Æ¡n và tham gia váºn Ä‘á»™ng quần chúng đấu tranh. Hai năm sau bà được đứng và o hà ng ngÅ© Äảng Cá»™ng sản Äông DÆ°Æ¡ng. CÅ©ng trong thá»i gian nà y, bà xây dá»±ng gia đình vá»›i ông Nguyá»…n Văn BÃch – tỉnh ủy viên tỉnh Bến Tre. Không lâu sau, ông bị Pháp bắt Ä‘Ã y Ä‘i Côn Äảo và hy sinh tại đó. Nháºn được tin chồng hy sinh, lòng căm thù của bà lại nhân gấp bá»™i. Bất chấp con còn nhá», gá»i lại mẹ chăm sóc, bà thoát ly tham gia hoạt Ä‘á»™ng cách mạng tại tỉnh nhà .
Năm 1940, bà lại bị Pháp bắt và biệt giam tại nhà tù Bà Rá, tỉnh Sông Bé (nay thuá»™c tỉnh Bình PhÆ°á»›c). Ba năm tù cÅ©ng là ba năm há»at Ä‘á»™ng kiên cÆ°á»ng, bất khuất của bà trong nhà tù. Năm 1943, ra tù trở vá» Bến Tre, bà liên lạc vá»›i tổ chức Äảng, chÃnh quyá»n cách mạng của tỉnh và tham gia già nh chÃnh quyá»n và o tháng 8.1945. Tuy còn Ãt tuổi nhÆ°ng nhá» có ý chà kiên cÆ°á»ng, lòng yêu nÆ°á»›c mãnh liệt, lại nhiá»u mÆ°u trà nên bà được Tỉnh ủy chá»n là m thuyá»n trưởng chuyến đầu tiên vượt biển ra Bắc báo cáo vá»›i Äảng và Bác Hồ vá» tình hình chiến trÆ°á»ng Nam bá»™ và xin vÅ© khà chi viện. Từ đó tên tuổi của bà gắn vá»›i con Ä‘Æ°á»ng huyá»n thoại – “đưá»ng Hồ Chà Minh trên biểnâ€.
Cuối năm 1959, Mỹ-Diệm cho xây khu trù máºt ở Bến Tre và cho thá»±c hiện luáºt 10/59 lê máy chém khắp miá»n Nam để khủng bố phong trà o cách mạng. Nguyá»…n Thị Äịnh là ngÆ°á»i khởi xÆ°á»›ng và lãnh đạo chủ chốt phong trà o Äồng Khởi ở Má» Cà y, Bến Tre, mở đầu phong trà o Äồng Khởi trong toà n tỉnh và vùng đồng bằng sông Cá»u Long và miá»n Äông Nam Bá»™. Từ phong trà o Äồng Khởi xuất hiện cái tên “đội quân tóc dà iâ€, há» tổ chức thà nh Ä‘á»™i ngÅ©, tiến hà nh cuá»™c đấu tranh trá»±c diện vá»›i địch, đòi chấm dứt cà n quét, bắn giết, bom pháo, đòi bồi thÆ°á»ng nhân mạng…Cuá»™c đấu tranh chÃnh trị thắng lợi rá»±c rỡ, Mỹ-Diệm phải gá»m trÆ°á»›c sức mạnh lợi hại của Ä‘á»™i quân mà chúng gá»i là “đội quân đầu tócâ€.
Sinh thá»i, Äại tÆ°á»›ng Nguyá»…n Chà Thanh từng nói: “Má»™t ngÆ°á»i phụ nữ đã chỉ huy thắng lợi cuá»™c Äồng Khởi ở Bến Tre thì ngÆ°á»i đó rất xứng đáng được là m tÆ°á»›ng và ở trong Bá»™ TÆ° lệnh đánh Mỹâ€. Năm 1965, bà được phong quân hà m Thiếu tÆ°á»›ng quân Ä‘á»™i nhân dân Việt Nam, và được giao giữ chức Phó Tổng TÆ° lệnh quân giải phóng miá»n Nam đến năm 1975.
Nhà văn Nguyên Ngá»c nháºn định rằng: “Có lẽ bà là ngÆ°á»i Việt Nam có nhiá»u bạn bè nhất trên thế giá»›i, từ những ngÆ°á»i dân thÆ°á»ng cho đến các nguyên thủ quốc gia nổi tiếng và thuá»™c nhiá»u chế Ä‘á»™ chÃnh trị khác nhauâ€. Bà – “má»™t phụ nữ nhá» nhắn, khiêm nhÆ°á»ng mà uyên bác, gần gÅ©i mà sang trá»ng†đại diện cho “má»™t Việt Nam Ä‘ang chiến đấu khốc liệtâ€, “sá»± kiên định không gì lay chuyển nổi lại được thể hiện chÃnh bằng má»™t vẻ thong dong đầy tá»± tinâ€. Bà đem bạn bè vá» cho dân tá»™c. Và đấy là má»™t trong những nhân tố quan trá»ng nhất quyết định thắng lợi kỳ lạ của Việt Nam trong thế ká»· quaâ€.
Giáo sÆ° sá» há»c Christine Whate trÆ°á»ng đại há»c Tổng hợp Hawaii Mỹ đã viết thÆ° gá»i bà Nguyá»…n Thị Äịnh, trong đó có Ä‘oạn viết: “Tôi cảm thấy rất vinh hạnh khi viết thÆ° nà y gá»i thăm bà – má»™t ngÆ°á»i phụ nữ nổi tiếng và có má»™t vai trò quan trá»ng trong lịch sá» thế giá»›i, má»™t tấm gÆ°Æ¡ng của ngÆ°á»i phụ nữ chân chÃnh. Tôi rất sung sÆ°á»›ng khi sá» dụng cuốn hồi ký của bà để dạy cho sinh viên nÆ°á»›c mình vá» truyá»n thống cách mạng Việt Namâ€.
Từ sau ngà y đất nÆ°á»›c thống nhất, bà giữ nhiá»u chức vụ trá»ng trách má»›i cùng Äảng và Nhà nÆ°á»›c ta lãnh đạo thà nh công việc thá»±c hiện công cuá»™c đổi má»›i, phát triển đất nÆ°á»›c. Ngà y 26.8.1992, bà vÄ©nh viá»…n ra Ä‘i. TrÆ°á»›c lúc mất 2 ngà y, bà còn đến thăm và là m việc vá»›i lãnh đạo tỉnh Bà Rịa-VÅ©ng Tà u. Bà đã sống má»™t cuá»™c Ä‘á»i trá»n vẹn vá»›i non sông đất nÆ°á»›c.
Äể tri ân công lao đóng góp của nữ tÆ°á»›ng Nguyá»…n Thị Äịnh. Ngà y 30.8.1995, bà được Nhà nÆ°á»›c truy tặng danh hiệu Anh hùng lá»±c lượng vÅ© trang nhân dân. Äá»n thá» bà đã được xây dá»±ng và khánh thà nh và o ngà y 20.12.2003 để nhân dân đến viếng và thắp hÆ°Æ¡ng tưởng niệm; nhân dân Hát Môn, Phúc Thá», Hà Ná»™i nÆ¡i thá» Hai Bà TrÆ°ng đã rÆ°á»›c bát hÆ°Æ¡ng thá» Bà Nguyá»…n Thị Äịnh vá» thá» trong khu Ä‘á»n Hai Bà TrÆ°ng nhÆ° má»™t vị nhân thần má»›i.
Nhà sá» há»c lão thà nh Trần Văn Già u trong lá»i Ä‘á» tá»±a táºp sách Nhá»› chị ba Äịnh đã viết: “Chị Ba Äinh ạ! Ngà y xÆ°a, ngÆ°á»i dân là ng quê bảo nhau rằng những ngÆ°á»i nhÆ° chị là sống là m tÆ°á»›ng, chết thà nh thầnâ€. Có lẽ, không má»™t sá»± ngợi ca nà o đẹp và chân tình hÆ¡n thế.