Ngà y 2/9/1945 tại Quảng trưá»ng Ba Äình, Chá»§ tịch Hồ Chà Minh thay mặt ChÃnh phá»§ lâm thá»i đã Ä‘á»c Tuyên ngôn Äá»™c láºp.
Bản Tuyên ngôn Äá»™c láºp đánh dấu sá»± kết thúc cá»§a chế độ thá»±c dân Pháp đã thống trị nước ta hÆ¡n 80 năm và sá»± ra Ä‘á»i cá»§a nước Việt Nam Dân chá»§ Cá»™ng hòa. Tuyên ngôn Äá»™c láºp kết tinh các giá trị cá»§a dân tá»™c Việt Nam trong quá trình dá»±ng nước và giữ nước cÅ©ng như kế thừa và phát triển các giá trị cá»§a các cuá»™c cách mạng trên thế giá»›i trong đó có Tuyên ngôn Äá»™c láºp năm 1776 cá»§a nước Mỹ và Tuyên ngôn cá»§a Cách mạng Pháp năm 1791.
Nói vá» lịch sá» oanh liệt cá»§a dân tá»™c ta, trong Báo cáo ChÃnh trị Ä‘á»c tại Äại há»™i lần thứ Hai cá»§a Äảng há»p ở Tuyên Quang (tháng 2/1951), Chá»§ tịch Hồ Chà Minh khẳng định: “Dân ta có má»™t lòng nồng nà n yêu nước… Lịch sỠđã có nhiá»u cuá»™c kháng chiến vÄ© đại chứng tá» tinh thần yêu nước cá»§a dân ta. Chúng ta có quyá»n tá»± hà o vì những trang lịch sá» vẻ vang thá»i đại Bà Trưng, Bà Triệu, Trần Hưng Äạo, Lê Lợi, Quang Trung…”
Tinh thần yêu nước đó đã được kế thừa và phát triển trong các thá»i kỳ lịch sá» tiếp theo. Ngay sau khi thá»±c dân Pháp xâm lược nước ta năm 1858, nhân dân cả nước ta đã liên tiếp đứng lên khởi nghÄ©a chống ngoại xâm.
Năm 1859 cuá»™c khởi nghÄ©a do Lãnh binh Trương Äịnh đã nổ ra ở Gò Công, Tân An kéo dà i đến năm 1867; cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Nguyá»…n Trung Trá»±c tại Gia Äịnh, Biên Hòa từ năm 1861 đến năm 1868 vá»›i lá»i nói hiên ngang cá»§a Nguyá»…n Trung Trá»±c trước khi bị thá»±c dân Pháp xá» tá» tại Rạch Giá: “Bao giá» nước Nam hết cá» thì má»›i hết ngưá»i Nam đánh Tâyâ€. Phong trà o Cần Vương do phe chá»§ chiến trong triá»u đình nhà Nguyá»…n đứng đầu là Tôn Thất Thuyết dưới danh nghÄ©a Vua Hà m Nghi để ra Chiếu Cần Vương tố cáo âm mưu xâm lược Việt Nam cá»§a thá»±c dân Pháp, đồng thá»i kêu gá»i sÄ© phu, văn thân và nhân dân cả nước đứng lên kháng chiến giúp Vua bảo vệ quê hương đất nước. Hưởng ứng Chiếu Cần Vương gần 20 cuá»™c khởi nghÄ©a đã nổ ra trong cả nước. Những cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a nhân dân ta vá»›i sá»± hy sinh to lá»›n song Ä‘á»u thất bại và bị dìm trong bể máu. Các phong trà o do các chà sÄ© như Phan Bá»™i Châu, Phan Chu Trinh khởi xướng cÅ©ng không đưa đất nước ra khá»i cảnh nô lệ. Cho đến lúc nà y đất nước vẫn trong “tình hình Ä‘en tối như không có đưá»ng ra”. Các cuá»™c khởi nghÄ©a, các phong trà o Ä‘á»u chưa có lá»i giải đáp đúng cho câu há»i cá»§a dân tá»™c ta: Là m thế nà o để già nh độc láºp?
ChÃnh Hồ Chà Minh (lúc đó gá»i là Nguyá»…n Ãi Quốc) đã đưa ra câu trả lá»i và đã được lịch sá» khảo nghiệm là đúng đắn. Vá»›i việc thà nh láºp Äảng Cá»™ng sản Việt Nam do Nguyá»…n Ãi Quốc sáng láºp và rèn luyện, cách mạng Việt Nam đã già nh nhiá»u thắng lợi. Mở đầu là Cách mạng Tháng Tám đưa đến sá»± ra Ä‘á»i cá»§a nước Việt Nam Dân chá»§ Cá»™ng hòa vá»›i Tuyên ngôn Äá»™c láºp lịch sá» do Hồ Chà Minh Ä‘á»c tại Quảng trưá»ng Ba Äình ngà y 2/9/1945. Là ngưá»i quyết tâm “dù phải đốt cháy cả dãy Trưá»ng SÆ¡n cÅ©ng phải kiên quyết già nh cho được độc láºp†nên ngay sau khi Cách mạng Tháng Tám thà nh công, Hồ Chà Minh đã chuẩn bị cho ngà y tuyên bố độc láºp. Ngà y 23/8/1945 Hồ Chà Minh rá»i an toà n khu Việt Bắc vá» Hà Ná»™i nghỉ và là m việc tại má»™t cÆ¡ sở cách mạng ở xã Phú Thượng, hôm sau chuyển đến ngôi nhà 48 Hà ng Ngang, phưá»ng Hà ng Äà o, quáºn Hoà n Kiếm, Hà Ná»™i là cá»a hà ng mang tên Phúc Lợi cá»§a gia đình ông Trịnh Văn Bô và bà Hoà ng Thị Minh Hồ – má»™t doanh nhân buôn bán tÆ¡ lụa nổi tiếng già u có và yêu nước tại đất Hà Thà nh.
Tại đây, Hồ Chà Minh chá»§ tá»a cuá»™c há»p cá»§a Ban Thưá»ng vụ Trung ương Äảng bà n việc mở rá»™ng thà nh phần Ủy ban Dân tá»™c Giải phóng, chuẩn bị bản Tuyên ngôn Äá»™c láºp và tổ chức cuá»™c mÃt tinh lá»›n ở Hà Ná»™i để tuyên bố thà nh láºp chÃnh thể má»›i. Ngà y 27/8/1945, tại cuá»™c há»p cá»§a Ủy ban Dân tá»™c Giải phóng, Hồ Chà Minh được bầu là m Chá»§ tịch ChÃnh phá»§ lâm thá»i. Chiá»u hôm đó, Ngưá»i đưa bản thảo Tuyên ngôn Äá»™c láºp để các thà nh viên ChÃnh phá»§ xét duyệt và đỠnghị duyệt kỹ vì “không phải chỉ để đồng bà o cả nước ta nghe, mà còn cho cả ChÃnh phá»§ Pháp và nhân dân Pháp, cho cả các nước đồng minh nghe”. Từ ngà y 28/8/1945, Hồ Chà Minh táºp trung công sức và o việc soạn thảo bản Tuyên ngôn Äá»™c láºp và thưá»ng má»i má»™t số cá»™ng sá»± như Trưá»ng Chinh, Võ Nguyên Giáp, Nguyá»…n Lương Bằng, Trần Äăng Ninh, Khuất Duy Tiến… đến bà n thảo. Cho đến táºn ngà y 31/8/1945 Ngưá»i vẫn bổ sung má»™t số Ä‘iểm má»›i để hoà n chỉnh dá»± thảo và tâm sá»± vá»›i các cá»™ng sá»±: “Trong Ä‘á»i mình đã viết nhiá»u nhưng đến bây giá» má»›i viết được má»™t bản Tuyên ngôn như váºy”.
CÅ©ng trong thá»i gian nà y, Hồ Chà Minh đã tiếp và giá»›i thiệu vá»›i Thiếu tá Archimedes L.A Patti – chỉ huy đơn vị OSS (Mỹ) – vá» bản dá»± thảo Tuyên ngôn Äá»™c láºp và má»i L.A. Patti dá»± Lá»… Äá»™c láºp. Trong chương 25 cá»§a cuốn hồi ký “Why Viet Nam?†(Vì sao Việt Nam?) – cuốn sách nà y đã được Nhà xuất bản Äà Nẵng xuất bản năm 2009 – L.A.Patti kể vá» cuá»™c gặp Hồ Chà Minh: “Ông gá»i má»™t ngưá»i ở buồng bên mang bản thảo (Tuyên ngôn Äá»™c láºp) tá»›i và cho gá»i má»™t ngưá»i trẻ tuổi và o để dịch và tôi chăm chú nghe. Khi đến Ä‘oạn “Tất cả má»i ngưá»i sinh ra Ä‘á»u bình đẳng…, hỠđã được tạo hóa trao cho những quyá»n không thể nhượng lại được, trong đó có quyá»n sống, quyá»n tá»± do và quyá»n mưu cầu hạnh phúcâ€, tôi má»›i thấy các danh từ đã được chuyển vị và tôi đã nháºn xét là tráºt tá»± các chữ “tá»± do†và “quyá»n sống†đã bị thay đổi. Ông Hồ nắm ngay lấy nháºn xét đó và nói: “Äúng, không thể có tá»± do mà không có quyá»n sống, cÅ©ng như không thể có hạnh phúc mà không có tá»± doâ€.
Nói vá» quang cảnh ngà y 2/9/1945 tại Hà Ná»™i, cuốn sách có Ä‘oạn: “Từ sá»›m tinh mÆ¡, dân chúng Hà Ná»™i từng Ä‘oà n lúc lá»›n lúc nhá», lÅ© lượt dần dần kéo đến cạnh quảng trưá»ng Ba Äình. Ở nhiá»u chá»— là cả má»™t khối dân chúng các là ng ngoại ô. Äi theo trong biển ngưá»i đó, có cả toán dân miá»n núi vá»›i y phục địa phương cá»§a há» và nông dân trong những bá»™ khăn áo cổ truyá»n”… CÅ©ng trong cuốn sách nà y, L.A.Patti đã bà y tá» sá»± ngưỡng má»™ đối vá»›i Hồ Chà Minh: “Sá»± chân thà nh và tà i hùng biện đầy sức thuyết phục cá»§a ông Hồ đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng tôi…Äó là má»™t nhà lãnh đạo vô cùng thông minh, thấu hiểu những vấn đỠcá»§a đất nước mình, là má»™t ngưá»i thấu tình đạt lý và vô cùng tinh tế”.
Trong cuốn hồi ký “Câu chuyện vá» má»™t ná»n hòa bình bị bá» lỡ” cá»§a Jean Sainteny – má»™t sÄ© quan Pháp có mặt tại Hà Ná»™i ngà y 2/9/1945 sau nà y là Äại diện toà n quyá»n Cá»™ng hòa Pháp tại Việt Nam (1954 – 1958) – cuốn sách đã được Nhà xuất bản Công an nhân dân xuất bản bằng tiếng Việt năm 2005 – tác giả đã kể vá» ngà y 2/9/1945 mà ông được chứng kiến, trong đó có Ä‘oạn: “Những ngưá»i diá»…u hà nh Ä‘i theo đại lá»™ Brìere de l’Isle (đại lá»™ Hùng Vương ngà y nay) ngay trước cổng dinh Toà n quyá»n, và chúng tôi không thấy có má»™t cá» chỉ thù địch nà o hướng vá» chúng tôi, cÅ©ng như vá» phÃa dinh là tòa nhà tượng trưng cho chá»§ quyá»n cá»§a Pháp ở Äông Dương.. Nhiá»u linh mục đạo Gia-tô cÅ©ng tá»›i dá»±, đứng ở vị trà cao. Tráºt tá»± trong buổi diá»…u hà nh, và nhất là không thấy có những tiếng hò hét phản loạn, thù địch”. Nói vá» Hồ Chà Minh, tác giả viết: “Không còn nghi ngá» gì nữa, mục tiêu Ä‘Ãch thá»±c, duy nhất, trước sau như má»™t cá»§a Hồ Chà Minh là : Nước Việt Nam độc láºpâ€. Trong cuốn sách nà y, Jean Sainteny cho rằng: “Nước Pháp đã thất bại tại Việt Nam vì ChÃnh phá»§ Pháp đã không chịu trao trả độc láºp cho ngưá»i Việt Nam, như ngưá»i Anh đã là m vá»›i Ấn Äá»™ năm 1948”.
Bản Tuyên ngôn Äá»™c láºp có 49 câu vá»›i 1.120 từ đã nói lên nguyện vá»ng cá»§a dân tá»™c Việt Nam cÅ©ng như cá»§a các dân tá»™c khác trên thế giá»›i, trong đó quyá»n sống hạnh phúc và quyá»n tá»± do là những quyá»n cÆ¡ bản và không tách rá»i nhau thể hiện ở Ä‘oạn: “Tất cả các dân tá»™c trên thế giá»›i Ä‘á»u sinh ra bình đẳng, dân tá»™c nà o cÅ©ng có quyá»n sống, quyá»n sung sướng và quyá»n tá»± do”. Tư tưởng đó là ná»n tảng cho cuá»™c đấu tranh già nh độc láºp dân tá»™c và xây dá»±ng cuá»™c sống má»›i cá»§a nhân dân Việt Nam như đã được nói trong Tuyên ngôn Äá»™c láºp: “Toà n thể dân tá»™c Việt Nam quyết Ä‘em tất cả tinh thần và lá»±c lượng, tÃnh mạng và cá»§a cải để giữ vững quyá»n tá»± do, độc láºp ấy”.
Ngà y 5/9/1945, Báo Cứu quốc số 36, đăng toà n văn bản Tuyên ngôn Äá»™c láºp dưới đó ký tên 15 thà nh viên cá»§a ChÃnh phá»§ lâm thá»i gồm: Hồ Chà Minh (Chá»§ tịch), Võ Nguyên Giáp, Trần Huy Liệu, Chu Văn Tấn, Dương Äức Hiá»n, Nguyá»…n Mạnh Hà , Nguyá»…n Văn Tố, VÅ© Trá»ng Khánh, Phạm Ngá»c Thạch, Äà o Trá»ng Kim, Lê Văn Hiến, Phạm Văn Äồng, VÅ© Äình Hòe, Cù Huy Cáºn, Nguyá»…n Văn Xuân.
Äến nay đã 77 năm trôi qua kể từ ngà y Hồ Chà Minh Ä‘á»c Tuyên ngôn Äá»™c láºp. Thế giá»›i và đất nước đã đổi thay song những tinh thần cÆ¡ bản cá»§a Tuyên ngôn Äá»™c láºp vẫn còn nguyên giá trị. Tuyên ngôn Äá»™c láºp là kết quả trá»±c tiếp cá»§a Cách mạng Tháng Tám – má»™t cuá»™c cách mạng tất yếu, hoà n toà n không phải là má»™t “cuá»™c đảo chÃnh”, má»™t sá»± kiện “ngẫu nhiên” hoặc “gặp may” như má»™t số ngưá»i ngá»™ nháºn. Tuyên ngôn Äá»™c láºp là ngá»n Ä‘uốc soi đưá»ng cho nhân dân ta không chỉ trong cuá»™c đấu tranh già nh độc láºp dân tá»™c mà còn trong công cuá»™c đổi má»›i đất nước vì mục tiêu dân già u, nước mạnh, dân chá»§, công bằng, văn minh.
Tác giả: PGS.TS Phạm Hữu Tiến – Nguyên Viện trưởng Viện Thông tin khoa há»c, Há»c viện ChÃnh trị quốc gia Hồ Chà Minh